SES OLAYLARI
8 başlıkta Türkçe'de bulunan ses olaylarının tümünü en basit biçimde öğreniyoruz.
a. Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi–Ünsüz Uyumu)
b. Sert Ünsüzlerin Yumuşaması (Ünsüz Değişimi)
c. Ünlü türemesi
d. Ünsüz türemesi
e. Ünlü Düşmesi
f. Ünsüz Düşmesi
b. Sert Ünsüzlerin Yumuşaması (Ünsüz Değişimi)
c. Ünlü türemesi
d. Ünsüz türemesi
e. Ünlü Düşmesi
f. Ünsüz Düşmesi
g. Ünlü Daralması
h. Türkçenin başlıca ses özellikleri
h. Türkçenin başlıca ses özellikleri
a. Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi–Ünsüz Uyumu)
Sonunda f, s, t, k, ç, ş, h, p ünsüzleri bulunan kelimeler “c, d, g” ile başlayan bir ek aldığı zaman ekin başındaki yumuşak ünsüzler sertleşerek “ç, t, k” olur.
sınıfda değil sınıfta
Türk-ce değil Türkçe
at-gı değil atkı
çiçek-ci değil çiçekçi
1905’de değil 1905’te,
Ünsüz benzeşmesi yabancı dillerden dilimize giren bazı yabancı sözcükler ile birleşik sözcüklerde aranmaz: İstikbâl, mahdut, makbul, işgal, meşgul ile akbaba, kurtdereli, üçgen, Akdeniz, kırkbayır vb.
b. Sert Ünsüzlerin Yumuşaması (Ünsüz Değişimi)
Sözcük sonlarındaki sert ünsüzler (ç, k, p, t) sesli harfle başlayan bir ek aldıklarında yumuşarlar: ç-c; k-ğ; p–b; t–d olur. Bu kurala sert ünsüzlerin yumuşaması denir.
ağaç – ağacı
ekmek – ekmeği
söğüt – söğüde
kitap – kitaba vb.
Tek heceli sözcükler ile yabancı dillerden dilimize giren bazı sözcükler bu kurala uymaz: iç- içi; ok- oku; kırk- kırkı; kata - kata; yat - yatı vb. gayret - gayreti; ehemmiyet- ehemmiyeti vb. hukuk - hukuku; millet- milleti vb.
c. Ünlü türemesi
-cık / -cik eki alan bazı kelimelerde araya bir ünlünün girdiği görülür:
Bir-cik→biricik, az-cık→azıcık, genç-cik → gencecik, dar-cık→daracık…
Pekiştirilmiş bazı kelimelerde de ünlü türemesi olabilir:
Yalnız → yapayalnız, çevre → çepeçevre, gündüz → güpegündüz, düz → düpedüz, çıplak → çırılçıplak
d. Ünsüz türemesi
Bazı birleşik fiillerin oluşumunda ünsüz türemesi görülür:
Af etmek – affetmek
his etmek – hissetmek
Bazı sözcüklere ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde sözcüklerde aynı türeme ortaya çıkar.
af-ı = affı
had-i = haddi
hak-ı=hakkı
Ünlüyle biten sözcüklere, ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde, Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana gelemeyeceği için bu ünlülerin arasına “y, ş, s, n” ünsüzlerinden uygun olan biri gelir. Bu ünsüz türemesine kaynaştırma da denir.
oku-y-an okuyan
baba-s-ı babası
yedi-ş-er yedişer
elma-n-ın elmanın
e. Ünlü Düşmesi
İki heceli olan kimi sözcükler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecelerinde bulunan ünlüyü düşürürler.
omuz - um omzum
oğul - u oğlu
Bazı birleşik fiillerin oluşumunda ünlü düşmesi olur:
Kahır olmak = Kahrolmak, Sabır etmek = Sabretmek
Bazı sözcükler yapım eki alırken ünlü düşmesi olur:
ileri – le – mek =ilerlemek
koku – la – mak=koklamak
f. Ünsüz Düşmesi
-cek ,-cak küçültme eki alan bazı kelimelerde olur:
Küçük-cük=küçücük minik-cik=minicik
Bazı sözcükler yapım eki alırken ünsüz düşmesi olur:
Yüksek-l-mek=yükselmek
Alçak-l-mak=alçalmak
g. Ünlü Daralması
Fiillerin sonlarında bulunan geniş ünlüler (a, e) “-yor” ekinin darlaştırıcı özelliğinden dolayı daralarak, (ı, i, u, ü) dar ünlü-lerine dönüşür. Buna ünlü daralması denir.
bekl-e-yor > bekl-i-yor
kalm-a-yor > kalm-ı-yor
özl-e-yor > özl-ü-yor
soll-a-yor > soll-u-yor
Tek heceli olan “de-, ye-“ fiillerinde de darlaşma görülmekte-dir:
De-y-en=diyen ye-yor=yiyor
De-y-erek=diyerek ye-y-en=yiyen
h. Türkçenin başlıca ses özellikleri şunlardır:
1. Türkçe sözcükler büyük ve küçük ünlü uyumuna uyar. Ancak bu kurala uymayan çok az sayıda sözcük ve ekler vardır.
2. Türkçe sözcüklerde ilk heceden sonra (ikinci üçüncü hecelerde) o, ö ünlüsü bulunmaz. Bulunan sözcükler Türkçe değildir. Atom, horoz, radyo vb.
3. Türkçede uzun ünlü yoktur, âlim, nâzım, âşık gibi sözcükler Türkçe değildir.
4. 4. İki ünlü yan yana gelmez. İki ünlü yan yana geliyorsa araya bir kaynaştırma sesi (harfi) girer. Oku-y-an, bağ-la-n-acak, masa-s-ı vb.
5. İki ünlü yan yana bulunan saat, şair, şiir, fiil, muayene, reis, maalesef vb. Türkçe değildir.
6. Türkçe sözcüklerde f, h, j sesi yoktur. Mahkeme, tüfek, jilet, jandarma, ajanda, vb.
7. Ancak tabiat taklidi seslerden oluşan sözcükler bu kuralın dışındadır. Fısıldamak, of, vb.
8. Türkçede c, ğ, l, m, n, r, v, z sesleri sözcüğün başında bulunmaz. Yani bu seslerle başlayan sözcükler Türkçe değildir. Cami, lâle, marul, nane, raf, vazife, zerdali vb.
9. Sözcük sonunda b, d, c, g sesleri bulunmaz. Kitab, derd, ilac, vb. Bu seslerle biten sözcükler kitap, dert, ilaç biçi-minde söylenir.
10. Sözcüğün başında iki ünsüz yan yana bulunmaz. Bulunanlar Türkçe değildir. Plan, kredi, tren.
11. Sözcüğün sonunda üç ünsüz ses yan yana bulunmaz. Bulunanlar Türkçe değildir. Sfenks, kontr
12. Sözcük kökünde aynı cinsten iki ünsüz yan yana bulunmaz. Millet, hürriyet, tasavvur, hassas vb. Türkçe değildir.
Konu ile ilgili diğer gönderilerimize bakmayı unutmayın Ses Özelliklerinin Sınıflandırılması
Yorum Gönder